سنتور، یکی از برجسته‌ترین سازهای زهی کوبه‌ای موسیقی ایرانی، با صدای شفاف و دل‌انگیز خود، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هنر ایران دارد. این ساز ذوزنقه‌ای‌شکل با دو مضراب چوبی نواخته می‌شود و به دلیل توانایی اجرای تکنوازی و هم‌نوازی، در میان نوازندگان و علاقه‌مندان موسیقی ایرانی بسیار محبوب است. در ایران، انواع سنتور با ساختارها و کاربردهای مختلف طراحی شده‌اند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. اگر قصد خرید سنتور دارید، آشنایی با این تفاوت‌ها می‌تواند به شما کمک کند انتخاب آگاهانه‌تری داشته باشید. در این مقاله، با تمرکز بر کلمه کلیدی انواع سنتور، به بررسی گونه‌های مختلف این ساز، از جمله سنتور کروماتیک، کروماتیک بم، لاکوک و باس می‌پردازیم و ویژگی‌ها، کاربردها و تاریخچه هر یک را شرح می‌دهیم.
سنتور چیست؟
سنتور یک ساز زهی کوبه‌ای است که از یک جعبه صوتی ذوزنقه‌ای تشکیل شده و معمولاً دارای ۷۲ سیم است که به‌صورت گروه‌های چهارتایی روی ۱۸ خرک (۹ خرک در هر طرف) قرار می‌گیرند. این ساز با محدوده صدایی بیش از ۴ اکتاو، یکی از گسترده‌ترین سازهای ایرانی محسوب می‌شود. سنتور به دلیل صدای بلورین و توانایی اجرای ملودی‌های پیچیده، هم در اجراهای تکنوازی و هم در گروه‌نوازی‌ها کاربرد دارد. با این حال، برای پاسخگویی به نیازهای مختلف موسیقایی، انواع سنتور با ویژگی‌های خاص طراحی شده‌اند که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
برای آشنایی بیشتر با پیشینه این ساز کهن، پیشنهاد می‌کنیم مقاله‌ی تاریخچه سنتور را مطالعه کنید.
انواع سنتور در موسیقی ایرانی
۱. سنتور کروماتیک
سنتور کروماتیک یکی از نوآورانه‌ترین انواع سنتور است که برای اولین بار در سال ۱۳۳۷ به پیشنهاد حسین دهلوی و توسط ابراهیم قنبری‌مهر در کارگاه هنرهای زیبای وقت طراحی و ساخته شد. این ساز با هدف استفاده در ارکسترهای بزرگ، به‌ویژه ارکستر صبا، ایجاد شد تا بتواند فواصل کروماتیک (نیم‌پرده‌ای) را به‌طور کامل اجرا کند.
ویژگی‌های سنتور کروماتیک
- ساختار و طراحی: سنتور کروماتیک از نظر ظاهری مشابه سنتور معمولی است، اما تفاوت اصلی آن در تعداد و نحوه قرارگیری خرک‌ها و زاویه کلاف است. این ساز معمولاً دارای ۱۱ خرک سفید، ۱۲ خرک زرد و ۴ خرک اضافی بین آن‌هاست که مجموعاً ۳۰ خرک را شامل می‌شود. این خرک‌ها امکان اجرای فواصل کروماتیک در محدوده ۳.۵ اکتاو را فراهم می‌کنند.
- کاربرد: سنتور کروماتیک برای اجرای موسیقی کلاسیک غربی و آثار ارکسترال مناسب است. این ساز توانایی اجرای مدگردی‌ها و فواصل کروماتیک را دارد، اما برای موسیقی دستگاهی ایرانی به دلیل نوع خرک‌بندی کمتر مناسب است.
- کوک و نت‌نویسی: کوک این سنتور با کلید سُل انجام می‌شود. برخی خرک‌ها را می‌توان برای اجرای دستگاه‌های ایرانی کوک کرد، اما هدف اصلی آن اجرای آثار کلاسیک با صدایی شرقی است.
- چالش‌ها: اجرای خط ملودی‌های پیچیده در این سنتور دشوار است و بیشتر در گروه‌نوازی‌های بزرگ و ارکسترها استفاده می‌شود.
سنتور کروماتیک به دلیل انعطاف‌پذیری در اجرای فواصل کروماتیک، گزینه‌ای ایده‌آل برای نوازندگانی است که به دنبال ترکیب موسیقی ایرانی با سبک‌های جهانی هستند.
۲. سنتور کروماتیک بم (باس)
سنتور کروماتیک بم، یکی دیگر از انواع سنتور، با هدف گسترش محدوده صوتی و تولید صداهای بم‌تر طراحی شد. این ساز نیز به پیشنهاد حسین دهلوی و توسط ابراهیم قنبری‌مهر در سال ۱۳۳۷ برای ارکستر صبا ساخته شد.
ویژگی‌های سنتور کروماتیک بم
- ساختار و طراحی: این ساز از نظر ابعاد بزرگ‌تر از سنتور معمولی است و صدایی یک اکتاو بم‌تر تولید می‌کند. سنتور کروماتیک بم معمولاً دارای ۳۵ خرک است که برای تولید ۳۵ صدا طراحی شده‌اند. تعداد خرک‌های کمتر در بخش صداهای بالا، این ساز را برای اجرای بخش باس ارکستر مناسب کرده است.
- محدوده صوتی: وسعت صدای این ساز به ۴.۵ اکتاو می‌رسد، که آن را به یکی از گسترده‌ترین انواع سنتور تبدیل کرده است.
- کاربرد: این سنتور بیشتر در ارکسترها برای اجرای بخش‌های بم و تقویت هارمونی استفاده می‌شود. صدای عمیق و پرطنین آن، نقش مهمی در ایجاد تعادل صوتی در گروه‌نوازی‌ها دارد.
- مزایا: توانایی تولید صداهای بم‌تر، این ساز را به گزینه‌ای ایده‌آل برای اجراهای ارکسترال تبدیل کرده است.
سنتور کروماتیک بم به دلیل صدای عمیق و قدرتمند خود، در اجراهای گروهی و ارکسترال جایگاه ویژه‌ای دارد و به غنای صوتی موسیقی ایرانی کمک می‌کند.
۳. سنتور لاکوک
سنتور لاکوک یکی از انواع سنتور است که به‌طور خاص برای آموزش و اجراهای گروهی طراحی شده است. این ساز به دلیل کوک خاص و کاربردی بودن، در میان هنرجویان و نوازندگان حرفه‌ای محبوبیت زیادی دارد.
ویژگی‌های سنتور لاکوک
- ساختار و طراحی: سنتور لاکوک دارای دو ردیف ۹ تایی خرک (مجموعاً ۱۸ خرک) است. خرک سوم از پایین روی نت لا (با فرکانس ۴۴۰ هرتز) کوک می‌شود، و تمام سیم‌ها یک پرده بالاتر از سنتور معمولی کوک می‌شوند. طول کلاف این ساز حدود ۸۳ سانتی‌متر است.
- کوک: نت «دو» در این سنتور هم‌صدا با نت «ر» دیاپازون است، و خرک سوم آن که نت «سل» را روی کاغذ نت نشان می‌دهد، در واقع صدای «لا» تولید می‌کند.
- کاربرد: سنتور لاکوک برای آموزش موسیقی ایرانی و اجراهای گروهی بسیار مناسب است. این ساز به دلیل کوک استاندارد و سهولت در یادگیری، برای هنرجویان مبتدی و حرفه‌ای کاربرد دارد.
- مزایا: کوک دقیق و طراحی ساده این ساز، آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای آموزش و اجراهای گروهی تبدیل کرده است.
سنتور لاکوک به دلیل سادگی و انعطاف‌پذیری، یکی از محبوب‌ترین انواع سنتور در میان هنرجویان و نوازندگان است.
۴. سنتور باس
سنتور باس یکی از انواع کمتر شناخته‌شده سنتور است که هنوز در مرحله آزمایش و توسعه قرار دارد. این ساز با هدف تولید صداهای بم‌تر طراحی شده و عمومیت زیادی پیدا نکرده است.
ویژگی‌های سنتور باس
- ساختار و طراحی: جعبه صوتی سنتور باس بزرگ‌تر از سنتور معمولی است و از سیم‌های ضخیم‌تر با روکش فلزی استفاده می‌کند. هر خرک معمولاً دو یا سه سیم را نگه می‌دارد، و صدای آن یک اکتاو بم‌تر از سنتور معمولی است.
- کاربرد: این ساز به‌طور خاص برای اجراهای تجربی و گروهی طراحی شده، اما به دلیل عدم عمومیت، کمتر در اجراهای رسمی استفاده می‌شود.
- چالش‌ها: سنتور باس هنوز در مرحله تست و تحلیل قرار دارد و به دلیل پیچیدگی‌های ساختاری و صوتی، کاربرد محدودی دارد.
سنتور باس، با وجود پتانسیل بالا برای تولید صداهای عمیق، هنوز به مرحله‌ای نرسیده که به‌طور گسترده در موسیقی ایرانی استفاده شود.
کاربرد انواع سنتور در موسیقی ایرانی
هر یک از انواع سنتور با توجه به ویژگی‌های خاص خود، کاربردهای متفاوتی در موسیقی ایرانی دارند:
- سنتور کروماتیک و کروماتیک بم: مناسب برای اجراهای ارکسترال و ترکیب موسیقی ایرانی با سبک‌های کلاسیک جهانی.
- سنتور لاکوک: ایده‌آل برای آموزش و اجراهای گروهی در موسیقی دستگاهی ایرانی.
- سنتور باس: در حال توسعه برای کاربردهای تجربی و تولید صداهای بم‌تر.
نتیجه‌گیری
انواع سنتور با ویژگی‌ها و کاربردهای متنوع، نقش مهمی در غنای موسیقی ایرانی ایفا می‌کنند. از سنتور کروماتیک که برای ارکسترها طراحی شده تا سنتور لاکوک که برای آموزش و گروه‌نوازی مناسب است، هر نوع این ساز به نوازندگان امکان می‌دهد تا به بیان احساسات و خلاقیت‌های موسیقایی خود بپردازند. با درک تفاوت‌ها و کاربردهای هر یک از این انواع، می‌توانید ساز مناسب برای نیازهای خود را انتخاب کنید و از زیبایی‌های موسیقی ایرانی لذت ببرید.